Lisa Pinhas
Lisa Pinhas, grecka Żydówka z Salonik, była jedną z pierwszych w Grecji kobiet ocalałych z Holokaustu, które podzieliły się swoimi wspomnieniami. Lisa przywołuje żywe obrazy swoich doświadczeń w nazistowskich obozach koncentracyjnych.
Lisa Mano Pinhas urodziła się w 1916 roku w Salonikach, w tzw. „Jerozolimie Bałkanów”, w zamożnej rodzinie żydowskiej. Była córką kupca tytoniowego Yeshui Josepha Mano i Mazaltov z domu Bochor Matarasso. Miała ośmioro rodzeństwa: Sarinę, Josepha (Pepo), Rachel, Izaaka, Eleanor, Marcela, Adele i Marie. Jej rodzina należała do społeczności sefardyjskiej, która mówiła głównie w ladino (judeohiszpańskim) i liczyła ok. 50.000 członków.
Jak wiele Żydówek w tamtych czasach, Lisa uczęszczała do szkoły Alliance Israélite Universelle w Salonikach, gdzie doskonale nauczyła się francuskiego. Zaraz po ukończeniu studiów wykazała się biegłością w biznesie, zarządzając oddziałem futrzarskim firmy Sistovaris w Salonikach. 2 lipca 1939 roku wyszła za mąż za kupca Dario Solomona Pinhasa. W 1942 roku założyła własny zakład produkcji i handlu futrami przy ulicy Tsimiski 35 w centrum Salonik, być może łudząc się, że życie gospodarcze pod okupacją niemiecką może toczyć się gładko.
Na początku lutego 1943 r. rodzina Pinhasów została wysiedlona z domu. Ich majątek został skonfiskowany, a następnie osadzono ich w obozie przejściowym Barona Hirscha. 7 kwietnia 1943 Lisa, wówczas dwudziestosiedmioletnia, została włączona wraz z rodziną do ósmego transportu, którym w nieludzkich warunkach przewieziono Żydów z Salonik do Auschwitz-Birkenau w okupowanej Polsce. Tam, po kilkukrotnym darowaniu jej życia, została wybrana do komanda „Kanada”, obozowej grupy roboczej zajmującej się sortowaniem rzeczy osobistych deportowanych. Umiejętności, które nabyła dzięki aktywności zawodowej, wraz z jej determinacją by chronić siostrę i innych współwięźniów, pomogły jej przetrwać do wyzwolenia.
Lisa i jej siostra przeżyły „marsz śmierci”, po którym były przetrzymywane w obozach Ravensbrueck i Rechlin, aż do ich wyzwolenia przez Sowietów 30 kwietnia 1945 roku. Większość najbliższej rodziny została zamordowana: rodzice, mąż oraz większość braci i sióstr. Przeżyły trzy siostry: Lisa, Marie i Adele, która przed deportacją uciekła do Aten i przeszła na chrześcijaństwo.
Lisa wróciła do Salonik i nigdy nie wyszła ponownie za mąż. Natychmiast zaczęła spisywać swoje wspomnienia z życia obozowego. Szczególnie interesujący jest wielowymiarowy charakter jej tożsamości kulturowej. Jej językiem ojczystym był ladino, w obozie uchodziła za Greczynkę, a raz właśnie biegła znajomość języka francuskiego okazała się dla niej ratunkiem i ostatecznie zdecydowała się spisać swoje wspomnienia po francusku. Lisa Pinhas odegrała kluczową rolę w zachowaniu pamięci o ofiarach Holokaustu i była główną mówczynią na uroczystościach upamiętniających społeczność w latach 50. i 60. XX wieku.
Zmarła 11 stycznia 1980 r. i została pochowana na cmentarzu żydowskim w Salonikach.
Jej siostrzenica, Nana Mazaltov Moses, przekazała niepublikowane archiwum ciotki Muzeum Żydowskiemu Grecji, które w 2014 roku wydało je w trzech językach: greckim, angielskim i francuskim. Drugie poprawione wydanie w języku greckim ukazało się w 2023 roku.